درس 11 : دائره عرض

از دوائر عظام , دائره عرض است . مقصود از اين دائره , معرفت ابعاد نقاط مفروضه بر فلك است از دائره بروج , خواه آن نقاط مركز كوكبى از سيارات و ثوابت بود و خواه جز آن , چه اينكه در اين عمل دائره بروج را مبدأ قرار داده ايم . و به اين دائره بعد اجزاى معدل النهار از منطقة البروج معلوم مى گردد , چنانكه از دائره ميل بعد اجزاى منطقه البروج از معدل النهار به بيانى كه در درس دهم گفته آمد . پس در تعريف آن گوييم : دائره عرض عظيمه ايست كه به جزوى معين از اجزاى دائره بروج و به مركز كوكبى از ثوابت و سيار و يا به نقطه مفروضه اى بر فلك , و به دو قطب فلك البروج بگذرد .

قوسى از اين دائره كه ميان جزوى از اجزاى فلك البروج و جزوى از اجزاى معدل النهار افتد كه قطب فلك بروج و معدل در ميان نباشد يعنى از جانب اقرب بوده باشد و يا قوسى اقرب از آن نبود , آن قوس را كه از اين دائره در ميانشان افتد ميل ثانى آن جزء فلك البروج از معدل النهار گويند . و در واقع ميل و بعد جزء معدل النهار از منطقة البروج است , و لكن چون معدل اصلى ثابت و مستقيم است از اين جهت ميل اول و ثانى را به اجزاى منطقة البروج از معدل اعتبار كنند .

و اقصر قوسى از اين عظيمه كه ميان مركز كوكب و يا نقطه مفروض از فلك و ميان منطقة البروج افتد آن را عرض كوكب و عرض آن نقطه گويند . و تمام اين قوس عرض , قوسى باشد از دائره عرض كه ميان مركز كوكب و يا نقطه مفروضه و قطب فلك البروج واقع شود از جانب اقرب .