بايد توجه كرد كه اين تنها ديالكتيسينها نيست كه معتقد به چنين حركتى مى باشند و پيش از آنها در فلسفه اسلامى نيز حركت در امور مربوط به ظواهر (اعراض) و امور مربوط به باطن اشيا (جواهر) مطرح بوده و حركت در جوهر اشيا يكى از شاهكارهاى فلسفه صدر المتألهين است. بنابراين نبايد همه را به حركت سطحى متهم كرد و ما در بحث حركت، به توضيح حركت در جوهر پرداخته و خواهيم گفت كه حركت در جوهر به مراتب بالاتر از حركت ديناميكى يى است كه ماركسيستها ادعا مى كنند.

ولى اگر مقصود وهدف آنان اين است كه بگويند تضاد درونى در تكامل كافى بوده و از ميان علل چهارگانه، تنها علت مادى در پيشرفت و تحول اشيا كفايت مى كند و نيازى به علت فاعلى كه ماده را در هر مرحله به فعليت و صورت خاصى درآورد، نيست، سخن نادرستى گفته اند. زيرا چنانچه در بحث علت و معلول خواهيم گفت، تضاد درونى در به حركت درآوردن اشيا كافى نيست بلكه علتى از خارج لازم است كه موجود طبيعى را به حدّ كمال برساند و تضادّ درونى (بر فرض صحّت) جنبه شرطى و اعدادى وبه اصطلاح زمينه سازى دارد.

سلول جنينى، يا هسته اى كه در دل زمين كاشته مى شود، در شرايط مساعدى حركت مى كند ولى در تحقق كمالات آينده، علتى به نام علت فاعلى لازم است كه معطى تمام كمالات گردد.

يكى از نقاط جدايى مكتب مادى از الهى اينجاست كه مكتب مادى، از ميان علل چهارگانه، فقط به يك علت (علت مادى) معتقد است و وجود آن را براى حركت و تكامل شىء كافى مى داند، وديالكتيسينها وجود تضاد درونى را براى حركت كافى مى شمارند، در حالى كه دانشمندان الهى، علاوه بر علت مادى، سه علت ديگر را نيز كه در فصل سوم مشروحاً بيان گرديد، در سير