شرايط چهارگانه امتناع اجتماع

اگر فلاسفه اسلامى مى گويند كه متقابلها عموماً، و «متضادها» بالأخص، با هم يكى نمى شوند و تضاد و ائتلاف آنها محال است، مقصودشان امتناع اجتماع در شرايط خاصى است كه ذيلاً به برخى از آنها اشاره مى كنيم:

1. اجتماع در يك زمان;

2. اجتماع در يك مكان;

3. اجتماع به طور فعليت وحفظ شخصيت;

4. اجتماع از يك جهت ونظر.[1]

شرط اول تقابل، وحدت در زمان است بنابراين سفيدى و سياهى از اقسام تقابل است، زيرا يك شىء در يك زمان و در يك لحظه نمى تواند هم سفيد باشد و هم سياه، هر چند در دو زمان مى تواند سفيد وسياه باشد. اجتماع سفيدى و سياهى در دو زمان، ضررى به تقابل اين دو، نمى زند، زيرا اجتماع دو شىء متضاد در يك زمان ،ممتنع و محال است، و اين شرط در اين دو رنگ موجود است.

شرط دوم تقابل، وحدت محل است واين شرط در سياهى و سفيدى محقق مى باشد. زيرا يك محل و يك نقطه از كاغذ نمى تواند هم سياه باشد و هم سفيد، هر چند مى تواند نقطه اى سفيد و نقطه اى ديگر سياه باشد، و

[1] حكيم سبزوارى در شعر زير به سه شرط از شرايط فوق اشاره دارد:

وَإِنَّ من غيرية تقابل *** عرّفه أصحابُنا الأفاضل

يمنع جمع فى محلّ قد ثبت *** من جهة فى زمن توحّدت