مى انگارند. سپس نتيجه مى گيرند كه صحيح و غلط در يك نظريه جمع شده اند! ديگر نمى انديشند كه يكى از شرايط تحقق تضاد، وحدت در زمان است، و در اين مورد، وحدت وجود ندارد.[1]

آرى امتناع اجتماع دو تضاد مانع از آن نيست كه يكى معرف ويا مايه انتقال به آن ديگرى باشد چنانكه شناسايى ضدى به وسيله ضد ديگر نيز غير از اين است كه ضدين با هم متحد شوند. در فلسفه اسلامى گفته مى شود: تُعْرفُ الأشياءُبأضدادها(هر شىء به وسيله ضد خود شناخته مى شود).

جز به ضد، ضد را همى نتوان شناخت *** چون ببيند رحم، بشناسد نواخت

خلاصه،هر موقع گفته شود كه ضدين قابل جمع نيست، مقصود اين است كه تحت شرايطى كه از آن جمله وحدت زمان و مكان است، اجتماع آنها ممكن نيست.

2. تضاد آفرينش موجودات از عناصر مختلف

آفرينش موجودات جهان از عناصر مختلف و گوناگون يكى ديگر از معانى تضاد است. دانشمندان اسلامى مى گويند: تنوع موجودات بر اثرتضاد و اختلاف عناصر است و اگر در جهان آفرينش تضاد نبود، هرگز تنوع و تكامل رخ نمى داد و نقش جديدى در صفحه گيتى آشكار نمى گشت.

[1] دكتر ارانى در رساله«ماترياليسم ديالكتيك»(ص 64) براى صحيح و غلط بودن نظريه نيوتون بيانى دارد كه در آينده مطرح خواهد شد.