جهان است و بدون طى منزل نخست، پيمودن منزل دوم امكان پذير نيست، لذا قوه تحول پذيرى ماده، به كمك صورت موجود، به ماده جهان امكان مى دهد كه مراحلى را طى كرده وصورتى را پس از صورتى اخذ كند.

اينكه گفته مى شود، ماده جهان در سايه امكان و قوه تحول پذيرى، صورتش را رها مى كند و صورت ديگرى را مى پذيرد، نتيجه نگرش ظاهرى به ماده متحول است كه به ظاهر صورتى را از دست داده وصورتى ديگر به خود مى گيرد. امّا حقيقت جز اين است، حقيقت اين است كه كمالات صورت پيشين به صورت دوم منتقل مى گردد، و در حقيقت، صورت دوم در عين تفاوت با صورت پيشين مزاياى آن را دارا مى باشد.

به عبارت روشنتر، اين حركت، حركت در ذات و جوهر شىء است. ذات واقعيت موجود، رو به تكامل مى گذارد و هرگز حركت آن، يك حركت مكانيكى نيست كه سطحى و مصنوعى باشد.

سلولى كه در رحم مادر پديد مى آيد از مرحله ضعف و ناتوانى رو به كمال گذارده و مراحلى را طى مى كند كه هر يك از آن مراحل، علاوه برداشتن كمالات مرحله پيش، واجد مزايايى است كه در اين مرحله نصيب آن مى گردد. اين حقيقتى است كه فلاسفه الهى آن را به روشنترين وجه بيان كرده اند و هر فردى با مختصر مطالعه در فلسفه اسلامى آن را درمى يابد.

تفاوت متافيزيسينها با ديالكتسينها در اين باب آن است كه گروه دوم به علت فاعلى، كه محرك واقعى ماده و آفريننده صور است، معتقد نبوده و عقيده دارند كه حركت از خواص ماده يا نتيجه تضاد است، در حالى كه گروه نخست مى گويند تحول پذيرى و استعداد تغيير و دگرگونى، در تكامل كافى نيست بلكه در كنار اين قوه و استعداد، فاعلى دانا و توانا قرار گيرد كه پيوسته