مورد عقل هیولانی میگویند با پیدایش صورت عقلانی استعداد خاص از بین میرود؟

جواب: کلمه «استعداد» نامی است مرادف با چهارمین معنی که برای لفظ «امکان» است. آن معنی از معانی امکان همان است که همواره مقرون است با عدم ممکن، با وجود ممکن آن امکان منتفی میگردد. مثلًا اگر عقل بالقوه را برای تصور معنی «مثلث» و تصدیق و حکم درباره مثلث در نظر بگیریم، در حالی که هنوز تصوری و تصدیقی درباره مثلث ندارد، در این حال، امکان و استعداد آن تصور و تصدیق در او هست، اما همینکه آن تصور و آن تصدیق در او فعلیت یافت و عملا تحقق یافت محال است که باز هم امکان و استعداد آن تصور و آن تصدیق در او باشد، زیرا حصول حاصل محال است، مگر آنکه استعداد حصول و وجود و فعلیت دیگری غیر از این حصول و وجود و فعلیت را در نظر بگیریم. استعداد نفس این فعلیت، پس از فعلیت یافتن منتفی میشود، اما نسبت به مطلق معقولات استعداد باقی است؛ و شاید استعداد انسان برای فرا گرفتن معقولات لا یتناهی باشد.» [1]

بررسی

این پرسش ارزش زیادی ندارد. برای سؤال کننده دو امر از یکدیگر تفکیک نشده بوده است: یکی قوه و استعداد به مفهوم جوهری که در تعریف هیولی به کار برده میشود و در مقابل «صورت» است، دیگر قوه و استعداد به مفهومی که در مقابل «فعلیت» به کار میرود. هیولی که جوهری است محض القوه- همان طور که سائل بیان کرده- باقی است، ولی استعدادها که هیولی حامل آنهاست حدوث و فنا دارند. هیولی- که در مقابل صورت است- تبدیل به صورت نمیگردد، ولی استعداد تبدیل به فعلیت میشود.

مطلبی که قابل بحث است این است که بوعلی در اینجا میگوید: کلمه «استعداد» مرادف است با چهارمین معنی از معانی «امکان». با توجه به نظر بوعلی درباره معانی امکان که در کتابهایش بیان کرده باید بگوییم مقصودش از چهارمین امکان، «امکان استقبالی» است. بوعلی در «منطق» اشارات چهار معنی برای امکان

[1]. مجموعه رسائل ابن سینا، جزء 2، چاپ ترکیه، ص 2؛ ارسطو عند العرب، ص 227.