بعد از ممات به عقل فعال اتصال نمییابند، زیرا همه این استعداد را ندارند؛ اما اینکه بتوان مقیاسی به دست داد که چه نفوسی چنین نصیبی دارند چه نفوسی ندارند، کاری دشوار است.» [1]

بررسی

این پرسش و پاسخ بر اساس چند مطلب است که مورد قبول پرسش کننده و پاسخ دهنده بوده است:

الف. وجود عقل فعال و اینکه هنگام تعقل، میان عقل منفعل (عقل انسانی) و یک نیروی مجرد محیط بر جهان (عقل فعال) اتصال و ارتباط برقرار میشود.

ب. نفس بعد از مردن انسان باقی است و به فراخور معلومات و معقولاتی که کسب کرده است به آن نیروی عقلانی محیط، متصل میگردد و کسب بهجت و سعادت مینماید.

ج. تمام قوای نفس، مادی و جسمانی میباشند جز قوه عاقله. با مردن انسان تمام قوای حسی، خیالی، وهمی به حکم اینکه مادی و از توابع بدنند باطل و نابود میگردد، فقط نیروی عاقله به حکم اینکه مجرد و غیر مادی و فناناپذیر است باقی میماند.

نظریه وجود عقل فعال و لزوم اتصال نفس با آن در حین تعقل، مربوط است به دوره قبل از اسلام، اما اینکه آیا از ارسطوست یا از شارحان ارسطو، از گفته نویسندگان تاریخ فلسفه برمیآید که این نظریه در اسکندریه پیدا شده است و اول کسی که آن را اظهار کرده «ارسطو قلیس» استاد اسکندر افریدوسی است [2]. مسلمین ارسطو قلیس را نمیشناختهاند و احیاناً برخی آراء او را به ارسطاطالیس منسوب داشتهاند. ارسطو قلیس به این دلیل وجود عقل فعال را ضروری میدانسته است که نفس در خروج از قوه به فعل نیازمند به نیرویی خارج از خود است و بدیهی است که نیرویی که عقل بالقوه را تبدیل به عقل بالفعل میکند نمیتواند مادی و جسمانی

[1]. رسائل ابن سینا، ج 2/ ص 3؛ ارسطو عند العرب، ص 228.