دارند. متأخران اسلامی این را «کثرت در وحدت» اصطلاح کردهاند.

دوم اینکه نفس در مرتبه هر صورت معقوله با آن صورت متحد است. به عبارت دیگر، هر صورت معقوله مرتبهای از مراتب نفس است که گسترش یافته و خود عاقل خویشتن است. متأخران اسلامی این را «وحدت در کثرت» اصطلاح کردهاند.

سوم اینکه نفس در حین تعقل با عقل فعال اتحاد پیدا میکند. اتحاد عاقل و معقول در این مورد به معنی اتحاد نفس با عقل فعال است.

بوعلی نوع دوم و سوم را به شدت انکار میکند، ولی در مورد آن نوع از اتحاد عاقل و معقول که متأخران آن را «کثرت در وحدت» اصطلاح کردهاند مطالبی گفته است که میرساند هر چند نام «اتحاد عاقل و معقول» روی آنها ننهاده است ولی مورد قبولش بوده است.

بوعلی میگوید: علم نفس به اشیاء بر دو قسم است: علم فکری تفصیلی و آن همان است که انسان در موقعی که به یک موضوع میاندیشد، صورتها به نحو منظمی پشت سر یکدیگر پدید میآیند؛ دیگر علم اجمالی بسیط که در آنجا کثرت و تفصیلی نیست، وحدت است. میگوید: هنگامی که نفس در اثر یک سلسله تمرینات و اکتسابات، در یک علم خاص ماهر میگردد و قدرت علمی بر حل یک سلسله مسائل (مثلًا مسائل ریاضی یا فلسفی یا فقهی) پیدا میکند و آنگاه یک سلسله مسائل مربوط به آن فن بر او عرضه میگردد، اجمالًا در خود مییابد که همه آنها را میداند، سپس به تدریج صور آن مسائل را خلق میکند. در حقیقت یک قوه عقلیه بسیط در باطن نفس پیدا شده که صور تفصیلیه را میآفریند و از باطن به ظاهر افاضه میکند. بوعلی میگوید: «العلم البسیط الاجمالی خلّاق للصور التفصیلیه» یعنی علم بسیط اجمالی که در باطن نفس است آفریننده صور تفصیلی است. در اینجا بوعلی به نکته مهمی اشاره میکند و آن اینکه نفس دارای دو مرتبه است: مرتبه باطن و مرتبه ظاهر، و به عبارت دیگر شعور باطن و شعور ظاهر.

این مطلب مورد انکار افرادی نظیر شیخ اشراق و امام فخر رازی قرار گرفت ولی صدر المتألهین به شدت از آن دفاع کرد و گفت این نیز نوعی اتحاد عاقل و معقول است و بوعلی که به این حقیقت پی برده است نمیبایست اتحاد عاقل و معقول را انکار میکرد.

اینکه نفس دارای یک مرتبه پنهان است و اساسیترین قسمت «من» هر کس آن