لزوم «محل طبیعی» را مورد انکار قرار داده است و در حقیقت به آن قسمت از سخن شیخ که گفت: «پایین آمدن فلک مستلزم خروج عناصر از مواضع طبیعی است و این قسر است و قسر دائم محال است» اعتراض کرده است که چه ضرورتی دارد که بگوییم هر عنصری از عناصر یک محل طبیعی مخصوص به خود دارد؟ ما چون متن اعتراض ابوریحان را در دست نداریم ترجمهاش را از لغت نامه دهخدا نقل میکنیم؛ میگوید:

«بودن هر یک از عناصر در محل طبیعی خویش مسلّم نیست، برای آنکه محل طبیعی ثقیل، یعنی جهت ثقل، مرکز است و مکان طبیعی خفیف، علو یعنی محیط؛ اما مرکز نقطهای بیش نیست چه، جزئی از زمین را هر قدر که خرد تصور کنیم در مرکز گنجایش ندارد بلکه آن جزء از زمین از اطراف و جوانب مرکز متمایل به مرکز است. و اما محیط: آن نیز گنجایش هیچ جسمی را ندارد تا اجسام خفیفه بدان صعود کنند چه، محیط، بسیطی (سطحی) وهمی است؛ و بعلاوه اگر آب را رها کنیم و مانع از پیش آن برگیریم بیشبهه به مرکز خواهید رسید، پس دعوی اینکه مکان طبیعی آب بالای خاک است بر اساسی نخواهد بود و بالنتیجه برای هیچیک از اجسام مکان طبیعی خاصی نیست. با این مقدمات دعوی آن کس که گوید: «فلک ثقیل است لکن اتصال او مانع افتادن است» باطل نمیشود.» [1]

ابوریحان در این اعتراضیه دو اصل از اصولی که فوقاً بدانها اشاره شد مورد انکار قرار داده است:

1. هر جسم محل طبیعی دارد.

2. خروج از محل طبیعی به طور دائم (قسر دائم) محال است.

من نمیدانم فقیه معصومی که میگویند به این اعتراضات پاسخ گفته است، چه جواب داده است؟ اگر کسی با فلسفه بوعلی آشنا باشد میداند جواب این اعتراض روشن است، زیرا اولًا معنی اینکه اجسام میخواهند در یک نقطه (مرکز زمین برای اجسام ثقیله) و یا در یک سطح (سطح مقعر فلک برای آتش و سطح مقعر آتش [برای] هوا) قرار گیرند [این نیست که ...] تا گفته شود که همواره یک نقطه و یا یک سطح در

[1] لغت نامه دهخدا، ج 1 (آ- ابو سعد)/ ص 479.