ابوریحان در گفتارهایش نشان داده و ضمن سؤالهای آینده نیز روشن خواهد شد که کوچکترین استنباطی که احیاناً از ظواهر آیات قرآن میکند به مراتب بر بافتههای فلاسفه ترجیح میدهد؛ اینجا نیز جای آن بود که ابوریحان به آیه کریمه:«و السّماء بنیناها باید و انّا لموسعون» [1] متمسک میشد و مانعی برای گسترش یافتن آسمانها به بهانه امتناع خلأ نمیدید.

بوعلی و قانون جبر در حرکت

بحث اینکه آیا فلک با وزن است یا بیوزن، بحثی است منسوخ و به قول طلاب: سالبه به انتفاء موضوع است. این گونه بحثها را اکنون تنها به عنوان تاریخ فلسفه میتوان مطالعه کرد.

ولی در خلال این بحث مطلبی میان ابوریحان و بوعلی طرح شده که نقش مهمی در فلسفه اسلامی داشته و شکل خاص به خود گرفته است.

این شکل خاص اسلامی در عصر جدید به صورت دیگری مورد توجه واقع شده و نقطه عطف فیزیک جدید به شمار میرود. آن مطلبی که در فلسفه اسلامی شکل خاص به خود گرفته است مربوط است به توجیه و تفسیر حرکت قسری.

قدما از زمان یونانیان حرکت را دو نوع میدانستند: حرکت طبیعی یعنی حرکتی که مقتضای طبیعت خود جسم است به طوری که اگر هیچ عاملی از خارج دخالت نکند آن حرکت به مقتضای طبیعت جسم صورت میگیرد، و دیگر قسری یعنی حرکتی که جسم خود به خود و به موجب طبیعت ذاتی خود آن را انجام نمیدهد بلکه یک عامل خارجی باید دخالت کند تا آن حرکت انجام یابد. حرکت طبیعی و قسری به عقیده قدما در همه انواع حرکات اعم از أینی، وضعی، کمّی، کیفی وجود دارد.

مثالی که قدما در حرکتهای أینی ذکر میکردند حرکت سنگ بود که اگر رهایش کنیم به حکم طبیعت ذاتی و نیروی درونی (البته به عقیده ما) به پایین حرکت میکند ولی اگر بخواهیم کاری کنیم که به سوی بالا حرکت کند باید یک ضربه بر آن وارد کنیم. پس از آنکه ضربه وارد کردیم به تناسب نیرویی که در اثر آن ضربه وارد میشود

[1] ذاریات/ 47.