ابوریحان در اعتراضیهاش بر جواب بوعلی، از یحیی نحوی دفاع میکند ولی درباره رازی سخنی نمیگوید، گویی تلویحا نظر او را تأیید مینماید. ابوریحان در اعتراض بر جواب بوعلی به سؤال چهارم، نامی از رازی میبرد ولی از آن، دفاع استنباط نمیشود. او اگر میخواست از رازی از این نظر دفاع کند جایش همین جا بود.

البته ابوریحان برای رازی در رشتههای تخصصی خود رازی احترام فراوان قائل بوده است؛ این بس که فهرستی برای کتب رازی نوشته است.

در پایان بحث یادآوری کنم که قسمت آخر سؤال ابوریحان که نام مردم هند را میبرد و موضوع تغییرات ناگهانی و یا تدریجی اوضاع معموره را به میان میکشد اندکی ابهام دارد، ما طبق استنباط خودمان ترجمه کردیم، دیگران طور دیگر فهمیدهاند؛ ولی به هر حال چیزی نیست که در ماهیت و جوهر سؤال تغییری بدهد.

* جهات ششگانه

سؤال سوم: ارسطو و غیر او گفتهاند که جهات منحصر به شش است. اکنون با مکعب مثال میآوریم و روشن میکنیم که جهات بیش از شش است. مکعب به دلیل آنکه مکعب است شش سطح دارد و هر سطحی محاذی یک جهت است که مجموعا شش جهت میشود. اکنون در مقام فرض، ما بر هر یک از سطوح ششگانه آن مکعب یک مکعب مینهیم و به این ترتیب هر یک از مکعبهای ششگانه در یکی از جهات ششگانه مکعب اول قرار میگیرد. اکنون میخواهیم کاری کنیم که فاصله این مکعبها پر شود و مجموع آنها به صورت یک مکعب کامل درآید.

اگر بخواهیم فاصلهها را پر و نقصها را تکمیل کنیم باید بیست مکعب دیگر اضافه کنیم که مجموعا بیست و هفت مکعب شود. همه این مکعبهای بیستگانه با یکی از اضلاع و یا رؤوس زوایای مکعب اول تماس خواهد داشت، در صورتی که هیچکدام اینها در جهتی که شش مکعب اول قرار دارند قرار نمیگیرند. پس این بیست مکعب در جهتهایی غیر جهتهای ششگانه قرار میگیرند. پس جهات منحصر به شش تا نیست، برای مکعب بیش از شش جهت وجود دارد. از طرف دیگر در «کره» شش