کنم آن را ذکر میکردم اما پس از آنکه مقصود اصلی روشن است ذکر اینکه ارسطو چه گفته و چه ایرادی بر سخنش وارد است بیهوده و زیادی است.

بررسی

این سؤال ابوریحان مربوط است به ماهیت جسم. میدانیم که جواهر محسوسی که ما آنها را «جسم» میخوانیم دارای ابعاد سهگانهاند؛ یعنی در هر جسمی امکان فرض سه بعد که یکدیگر را به طور عمودی قطع کنند وجود دارد. این اندازه بدیهی است و محل خلاف نیست.

آنچه محل خلاف بوده این است که حقیقت جسم چیست؟ آیا هر جسمی (جسم بسیط یا جسم مفرد) در حاقّ حقیقت خود جوهری پیوسته است و آن جوهر پیوسته است که به ما امکان میدهد سه بعد متقاطع در آن فرض کنیم؟ و یا حقیقت جسم این است که مجموعی از اجزاء ناپیوسته است و آنچه به ما امکان مزبور را میدهد اجتماع یک سلسله اجزاء ناپیوسته است؟ بنابر فرض دوم خود اجزاء ناپیوسته چه وضعی دارد؟ آیا هر یک از آنها در ذات خود یک حقیقت پیوسته و دارای کشش و امتداد است یعنی طول و عرض و عمق دارد و پیوستگی هر جزء به ما امکان میدهد که سه بعد متقاطع در خود آن جزء فرض کنیم؟ و یا خود جزء در ذات خود فاقد هر گونه پیوستگی و امتداد و کشش است، نه طول دارد و نه عرض و نه عمق، خاصیت نقطه هندسی را دارد با این تفاوت که نقطه هندسی یکی از عوارض جسم است و قائم به جسم است ولی این اجزاء قائم به ذات و فراهم آورنده جسمند و به عبارت دیگر جوهرند (جوهر فرد).

اگر فرض اول را بپذیریم و هر جزء را در ذات خود پیوسته و ممتد [و] دارای طول و عرض و عمق بدانیم، از نظر حقیقت و ماهیت جسم با نظریه اول که مدعی بود جسم محسوس یک واقعیت پیوسته است و مرکب از اجزاء نیست، تفاوتی ندارد. در هر دو نظریه حقیقت جسم عبارت است از جوهر پیوسته و متصل و کششدار و همان پیوستگی و یکپارچگی خاصش امکان فرض ابعاد متقاطع را میدهد. تفاوت دو نظر از جهت تعیین واحد جسم است. بنابر یک نظر واحد جسم همین است که محسوس است و بنابر نظر دیگر واحد جسم ذرات نامحسوس است.