اسلام مى‌كردند ولى در نهان كفر مى‌ورزيدند. پيامبر توانست جلوى تحركات اين‌گروه را بگيرد. بعضى اوقات با آنها همراه مى‌شد و مسئوليتها و مناصبى به ايشان مى‌سپرد، تا آنها را بدينوسيله مشغول سازد، وحى نيز با آياتى كه در شأن منافقان نازل مى‌كرد، در ارزيابى آنها شركت مى‌جست و تأكيد مى‌كرد كه:

إِنَّ الْمُنَافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ [1]

«منافقان در پست‌ترين طبقات دوزخ جاى دارند.»

3- يهود، آنان نيرويى رعب‌انگيز بودند كه مال و سلاح و امكانات فراوانى در اختيار داشتند. پيامبر صلى الله عليه و آله قراردادهايى سياسى و نظامى با ايشان بسته بود كه براى هر دو طرف ضامن زندگى مسالمت‌آميز و دفاع مشترك از شهر و مردم آن بود.

پيامبر... معلّم و مربّى‌

مسئوليتهاى پيامبر صلى الله عليه و آله در مدينه بيشتر از مكّه بود اگرچه در آنجا فشار بيشترى به آن‌حضرت وارد مى‌شد.

چون پيامبر مى‌خواست پيش از آنكه پايه حكومتى استوار را پى‌ريزى كند، امّتى پى‌ريزى كند كه مسئوليتهاى بزرگى را كه در پيش رو داشت، تحمل كند. مسئوليّت تبليغ اسلام براى غير مسلمانان، مسئوليّت تهذيب مسلمانان، مسئوليّت اجرا و تطبيق نظام اسلامى، مسئوليّت دفاع از

[1] - سوره نساء، آيه 145.