امّا پيش از آنكه مبحث ديالكتيك هگلى را مطرح كنيم اجازه دهيد سخن را با شرح ديالكتيك سقراطى آغاز كنيم كه قبلاً وعده توضيح مفصل آن را داده بوديم.

ديالكتيك سقراط

ديالكتيك از لفظ «ديالكو» گرفته شده و معنى آن گفتگو وجستجوى حقيقت از راه بحث وجدال است. يكى از افراد سرشناس كه از اين راه استفاده مى كرد، حكيم بزرگ يونان، سقراط، بود. هرگاه كسى از سقراط سؤال مى كرد وى مستقيماً و به طور يك جانبه به پاسخ گويى نمى پرداخت، بلكه كوشش مى كرد كه به كمك و همكارى طرف مقابل، راهى به سوى روشن شدن حقيقت بگشايد. مثلاً در بحث خود پرسشى مطرح مى كرد و از مخاطب نظر مى خواست، وقتى طرف نظر مى داد، نظر وى را با نقدى ويران مى كرد، و سپس هر دو براى يافتن نظر جامع و صحيح تلاش مى كردند.

سقراط پيوسته خود ودانشمندان را قابله علوم، كه بايد علوم را بزايانند، مى ناميد ومى گفت علوم مثل جنينهايى در روحها هستند و فقط قابله لازم دارند كه آنها را از درون روحها بيرون بكشد.

محمد على فروغى مى گويد: آنچه را كه استهزاى سقراطى ناميده اند، در واقع طريقه اى بود كه براى اثبات سهو و خطا، وهدف، رفع شبهه از اذهان بود به وسيله سؤال وجواب ومجادله، هنگامى كه خطاى مخاطب را ظاهر مى كرد باز به همان ترتيب مكالمه وسؤال وجواب را دنبال مى كرد و به كشف حقيقت مى كوشيد واين قسمت از تعليمات سقراط را «مامايى» ناميده اند، زيرا كه او مى گفت: دانشى ندارم و تعليم نمى كنم، من مانند مادرم حسّ مامايى