اما نظریه فنای قوه خیال و هر قوه دیگر غیر از قوه عاقله

ابن سینا و همچنین سایر حکما- اعم از اسلامی و غیر اسلامی- به مادی بودن قوه خیال قائل بودهاند؛ فقط جملهای از بوعلی در مباحثات نقل شده که میرساند در آنجا بر خلاف آنچه در سایر کتبش گفته است به تجرد قوه خیال معتقد شده است.

صدر المتألهین از جمله ابتکاراتی که در فلسفه به عمل آورد این بود که از طرفی وجود عالمی را اثبات کرد که از آن به عالم «مثال» و یا «صورت مقداری» تعبیر میشود و از طرف دیگر تجرد قوه خیال انسان و فانی نشدن آن را اثبات کرد. بنا بر این نظریه، طرح سؤال بالا مورد ندارد زیرا مبتنی بر آن است که نفس بعد از مفارقت از بدن فاقد قوه خیال است. ما بعداً نیز درباره این قوه بحث خواهیم کرد.

آیا عقل فعال منفعل هم هست؟

سؤال چهارم: آیا عقل فعال، آنجا که معقولات را درک میکند، انفعال هم میپذیرد یا خیر؟ لازمه انفعال عقل فعال این است که از حیثیت واحده، هم فاعل باشد و هم منفعل.

جواب: کلمه «انفعال» گاهی به معنی عام اطلاق میشود و شامل هر نوع خروج از قوه به فعل است، اعم از آنی یا زمانی و اعم از اینکه بر سبیل استکمال باشد و یا بر سبیل انتقاص، و گاهی به مفهوم خاص به کار برده میشود و آن اینکه خروج از قوه به فعل، تدریجی و زمانی باشد، و گاهی در خصوص موردی اطلاق میشود که انفعال شئ به نحو سلب کمال باشد (انتقاص).

همه این موارد در یک جهت اشتراک دارند و آن این است که شیئی استعداد یک حالت را که فاقد است دارد و سپس واجد آن حالت میگردد.

علیهذا در مواردی که قوه و استعداد راه ندارد، بلکه شئ مفروض تمام کمالات ممکن خود را بالفعل دارد و امکان تغییر حالت را در آن راه نیست، انفعال نیز معنی ندارد.