بررسی

این پرسش و پاسخ مطلب مهمی در بر ندارد. بحث درباره نحوه تعقل «عقل فعال» است.

حکما بنا بر یک سلسله دلائل- که قبلًا نیز بدان اشاره شد- معتقدند که در باطن جهان موجودی «واسطه» وجود دارد که هم شاعر به ذات خود است- یعنی خویشتن را درک میکند- و هم به علت خویش و هم به معلولات خویش. این موجود در هیچ ماده و جسمی حلول ندارد و به هیچ پیکری تعلق ندارد، مافوق زمان و مکان است، از مبدأ خودش فیض میگیرد و به جهان میرساند. تمام ادراکها و شعورها و قدرتهای این جهان به فیض و مدد اوست و نظر به اینکه خود آگاه و غیر مادی است «عقل» نامیده میشود.

کلمه «عقل» هر چند در عرف عام در مورد نیروی تفکر انسان به کار برده میشود ولی حکما نظر به اینکه نیروی عاقله انسان را که نیرویی خود آگاه است مجرد میدانند، هر نیروی خود آگاه مجرد را «عقل» مینامند؛ و نظر به اینکه آن موجود، واسطه فیض بین مبدأ کل و جهان است و نیرویی فعال است آن را «عقل فعّال» میخوانند.

بدیهی است که چنین موجودی از هرگونه «انفعال» مبرّاست. زیرا انفعال اثر پذیری است. اثر پذیری عبارت است از اینکه موجودی حالتی را که فاقد است ولی ممکن است واجد باشد، واجد گردد. حکما با براهینی اثبات میکنند که اگر موجودی مجرد و غیر مادی باشد و مافوق مکان و زمان قرار گیرد، هر چه که به امکان عام برایش ممکن باشد، یعنی هر حالتی که برایش ممتنع نباشد، از اول برایش حاصل است. اینکه یک موجود از یک عاملی منفعل گردد و اثر و حالتی را که فاقد است بپذیرد، از مختصات موجوداتی است که در بستر زمان و مکان قرار دارند.

در ذیل جواب، دو سطر است که در اثر غلط بودن نسخه و منحصر به فرد بودن آن، مفهومش روشن نگشت.