آیا قوه عاقله بسیط کامل نیست؟

سؤال پنجم: میگویند نیروی عاقله انسان که معقولات را یکی بعد از دیگری به صورت تدریجی و زمانی تعقل میکند بسیط کامل نیست، چرا بسیط کامل نیست؟ هر قوهای که معقولات (کلیات) را درک کند مجرد است و مجرد بسیط است. معقولات هر چند زمانی و تدریجی حاصل شوند، این خاصیت در آنها هست که حلول در اجسام ندارند. علیهذا این قوهای که معقولات را درک میکند یا هماغوش ماده است و یا نیست؛ اگر هماغوش ماده است پس طبعا صورتی است جسمانی و حلول دارد در اعماق جسم، اما فرض این است که قوه عاقله چنین نیست؛ و اگر هماغوش ماده نیست و مجرد از ماده است پس بسیط است. بالاخره یکی از دو راه بیشتر امکان ندارد: یا مجرد از ماده است و بسیط است و یا ملازم و هماغوش ماده است و مرکب است؛ اما اینکه حد وسط در کار باشد و یک شئ هم مجرد از ماده باشد و هم مرکب، آنچنانکه حکما در مورد نفس ناطقه انسان میگویند، معنی ندارد. اساساً چه فرقی است بین نفس ناطقه انسان و عقول مجرده؟

جواب: هر چیزی که ذاتش مرکب از دو حیثیت باشد: حیثیت بالفعل که به موجب آن حیثیت، او آن چیزی است که هست، و حیثیت بالقوه که به موجب آن حیثیت آن چیزی است که میتواند چیز دیگر بشود، آن چیز بسیط نیست. حیثیت فعلیت و حیثیت قوه همواره دوتاست. یک چیز نمیتواند از یک حیث، هم همان چیزی باشد که هست و هم همان چیزی باشد که آماده چیز دیگر شدن است. این از نظر ذات یک شئ. اما از نظر عوارض: اگر یک چیز عوارض گوناگون و مختلف را بپذیرد نمیتواند بسیط باشد، زیرا آن چیزی که عوارض گوناگون میپذیرد خود در ذات خود چیزی است و بالقوه دارای یک سلسله عوارض است. ملاک عوارض بالقوه غیر از ملاک فعلیت ذات است. پس آن چیزی که عوارض مختلفی را بالقوه دارد نیز نمیتواند بسیط باشد. به همین دلیل جوهر عاقل که به تدریج صور معقوله را میپذیرد نمیتواند بسیط باشد، خواه آنکه نسبت صور معقوله با قوه عاقله از قبیل نسبت مقوّم ذات با ذات باشد و خواه از قبیل نسبت عوارض با معروضات.

این را هم باید دانست که سخن در بسیط کامل است، سخن در این است که قوه عاقله بسیط کامل نیست. بسیط کامل منحصر به ذات حق است. عقول مجرده نیز بسیط کامل نیستند؛ حداقل این است که ذاتشان به ماهیت و وجود تحلیل میشود.