تضاد، زمینه ساز حرکت

جهت دیگری که نقش اساسی تضاد را باعث میشود، خارج کردن ماده از انحصار یک صورت بخصوص است. به قول قدمای ما اگر قرار بود ماده تنها در انحصار یک صورت قرار گیرد، دیگر نوبت به صورتهای بعدی نمیرسید. این بدن ما و شما که در حال حاضر آن را صاحب و واجد شخصیت و روح و فکر میدانیم، در صدها سال پیش جسم حیوان، گیاه و یا جمادی را تشکیل میداده، و اگر این ماده میخواست صورت قبلی خود را حفظ کند دیگر ما در کار نبودیم. به همین جهت در گذشته پاسخ این پرسش که «مرگ در اثر چیست؟» را صد در صد در مسئله تضاد میدانستند و میگفتند اگر تضادی نبود و عوامل مخرب و فرسوده کننده خارجی وجود نداشت، موجود زنده همیشه زنده بود زیرا ماده، حیاتی را پذیرفته بود و موجباتی در بین نبود که ماده حیات را رها کند و یا حیات ماده را؛ این عوامل بیرونی سبب تخریب شده، ماده را از انحصار یک صورت خاص خارج کرده و نوبت به صورتهای دیگر میرسد: «لو لا التضاد ماصحّ دوام الفیض عن المبدأ الجواد» اگر تضاد نمیبود به ماده این امکان داده نمیشد که محل افاضه صور جدیدی از عالم بالا واقع شود.

البته در فلسفههای بعدی مثل فلسفه صدر المتألهین، در عین پذیرش نقش غیر قابل انکار تضاد، مرگ را تنها ناشی از تضاد نمیدانستند. به عبارت دیگر بنابراین فلسفهها اگر تضاد هم نبود در طبیعت مرگ وجود داشت.

ملا صدرا با صراحت میگوید ماده در درون خود میل ذاتی به تکامل دارد و صورت اگر به حد نهایی کمال خود رسید و حد نهایی بهرهبرداری از ماده را انجام داد خود به خود همچون میوهای که درخت را رها میکند آن ماده را رها مینماید. همین معنا در رباعی منسوب به بابا افضل- که جوابیهای است به رباعی خیام- مندرج است. در یک رباعی منسوب به خیام چنین آمده است:

و بابا افضل که حدود دو نسل بعد از اوست چنین جواب میدهد: