خاتمه [نهايت معرفت بشري‌]

آنچه در ذيل حديث شريف فرمايد كه «

من رام وراء ذلك فقد هلك‌

» اشاره به آن است كه اين‌قدر كه در اين آيات شريفه و سوره مباركه «توحيد» از معارف مذكور است حد علوم بشرى و غاية القصواى معارف است، كه اگر كسى گمان كند كه بالاتر از اين معارف پيش كسى است به خطا رفته. و چنانچه اين آيات حدّ اعلاى معارف را به سلسله بشر تعليم مى‌دهد، قصور از اين حد نيز اخترام و هلاك است و جهل به مقام ربوبيت است.

و البته اين حديث شريف در مقام حثّ و ترغيب به تعمق و تفكر در اين آيات شريفه است، ولى از براى هر علمى اهلى است و از براى هر ميدانى فارِسى. گمان نشود كه آيات «توحيد» را- چه در سوره مباركه «توحيد» و چه در اين آيات شريفه و چه در آيات ديگر قرآن و همين‌طور اخبار شريفه و خطب و ادعيه و مناجات‌هاى ائمه- عليهم السلام- كه تمام مشحون از معارف است- انسان مى‌تواند به فكر خود و ظهور عرفى آنها بفهمد. اين خيالى است بس خام و وسواسى است شيطانى كه اين قطّاع الطريق راه انسانيت دامى گشوده كه انسان را از معارف بازدارد و سد ابواب حكمت و معرفت را بر انسان بنمايد و آدمى را در وادى حيرت و ضلالت سرنگون كند.

خدا شاهد است- وَكَفى‌ بِهِ شَهيداً [1]- كه مقصود من از اين كلام ترويج بازار فلسفه رسميه يا عرفان رسمى نيست؛ بلكه مقصود آن است كه برادران ايمانى من، خصوصاً اهل علم، قدرى به معارف اهل‌بيت- عليهم السلام- و قرآن توجه كنند آن را نسيان نكنند، كه عمده بعثت رسل و انزال كتب براى مقصد شريف معرفة اللَّه بوده، كه تمام سعادات دنياويه و اخراويه در سايه آن حاصل آيد. ولى افسوس كه انسان تا در اين عالم است در حجاب‌هاى گوناگونى واقع است كه نمى‌تواند طريق سعادت خود را تشخيص دهد؛ و اوليا و انبيا و علما نيز هر چه نصيحت مى‌كنند و دعوت مى‌نمايند،

[1] «و شهادت او كافى است». (اقتباس از آيه 79 سوره «نساء»)