ولى چون عمده مردم متعبّدْ اهل مناسك و عبادات صورى هستند، شيطان در اين مقام بيشتر تصرف مى‌كند و مكايد نفس در اين مرحله بيشتر است. و به عبارت ديگر: چون نوع مردم داراى بهشت جسمانى اعمالى هستند، و از طريق اعمال حسنه و ترك اعمال سيّئه داراى مقامات اخروى مى‌شوند، شيطان از همين راه وارد شده ريشه ريا و سالوس را در اعمال آنها آبيارى مى‌كند تا شاخ و برگ پيدا كرده حسنات آنها را مبدل به سيّئات كرده آنها را از طريق مناسك و عبادات وارد جهنم دركات مى‌كند؛ و چيزهايى را كه با آن مى‌خواهند تهيه تعمير آخرت كنند اسباب تخريب آن مى‌نمايد؛ و چيزى كه از عليّين است كارى مى‌كند كه به امر حق تعالى ملائكه در سجّين قرار دهند.

پس كسانى كه فقط داراى همين جنبه هستند و زاد و راحله‌اى جز زاد اعمال ندارند، بايد خود را كاملًا مواظب باشند كه مبادا خداى نخواسته اين امر هم از دست رفته به‌كلّى جهنّمى گردند و راهى به جانب سعادت نداشته باشند، و درهاى بهشت به روى آنها بسته شده درهاى جهنّم براى آنها باز گردد.

فصل در دقت امر ريا

بسيار اتفاق افتد كه شخص رياكار خودش هم ملتفت نيست كه ريا در اعمال او رخنه كرده و اعمالش ريايى و ناچيز است، زيرا كه مكايد شيطان و نفس به قدرى دقيق و باريك است و صراط انسانيت به‌طورى نازك و تاريك است كه تا انسان موشكافى كامل نكند نمى‌فهمد چه كاره است. خودش گمان مى‌كند كارهايش براى خداست، ولى براى شيطان است.

انسان چون مفطور به حبّ نفس است، لهذا پرده خودخواهى معايب او را بر خود او مى‌پوشاند. شايد- ان شاء اللَّه- شمّه‌اى از اين مطلب در ضمن شرح بعضى احاديث‌ [1] پيش آيد. از خداى تعالى توفيق مى‌خواهم.

[1]. ر. ك: صفحه 82.